Po danas važećim zakonima, mesna zajednica predstavlja poseban nivo organizacije koji nije nivo jedinica lokalne samouprave već predstavlja deo niži od toga, način na koji se jedinice lokalne samouprave dalje dele i organizuju po selima i naseljima
Mesne zajednice nose ime od reči mesto, čije je jedno od značenja selo, odnosno naselje. Mesna, odnosno seoska samouprava ima veliku i dugu tradiciju u Srbiji. Još tokom srednjeg veka i otomanske vlasti u selima Srbije postojala je izvesna samouprava koju je oličavao seoski starešina – kmet i seoski zbor. Kasnije su se za skup uglednih domaćina koji su donosili odluke od značaja za selo ili varošicu koristili nazivi odbor i savet. Ova tela donosila su odluke koje su se ticale života u selu, rešavala su sporove, utvrđivala su pravila, brinula se o snabdevanju vodom, bezbednosti, održavanju ulica i puteva, izgradnji verskih i javnih objekata, prikupljanju poreza.
Osnovane u vreme SFRJ
Tokom Drugog svetskog rata, u oslobođenim selima i naseljima formirani su narodnooslobodilački odbori sela, opština i gradova. Oni su bili dužni da sazivaju zborove građana i njima su polagali račune o svom radu. Nakon oslobođenja, narodnooslobodilački odbori postali su narodni odbori, a zatim su dobili naziv mesni narodni odbori. U gradovima su formirane i stambene zajednice. Predstavnici svih kućnih saveta stambene zajednice sačinjavali su Savet stambene zajednice. Ovaj pojam izgubio se iz upotrebe šezdesetih godina prošlog veka, ali je donošenjem novog zakona o stanovanju i održavanju zgrada iz 2016. godine naziv stambene zajednice ponovo postao aktuelan.
Ustavom Republike Srbije iz 1963. godine uvedene su mesne zajednice kao samoupravne zajednice građana seoskih i gradskih naselja. Mesne zajednice su obrazovane umesto ranijih mesnih odbora i stambenih zajednica, koji su predstavljali posebne institucije u sistemu opštinske samouprave. Ustav SFRJ iz 1974. godine još više podiže značaj mesne zajednice i proširuje njena ovlašćenja i ulogu. Mesna zajednica postaje osnovna samoupravna jedinica i obavezni konstitutivni element u opštini. Svi radni ljudi i građani u naseljenim mestima bili su dužni da se organizuju u mesne zajednice. Bilo je to vreme kada su mesne zajednice imale važnu ulogu u urbanističkom planiranju, izgradnji infrastrukture, komunalnim delatnostima, obrazovanju, kulturi, razvoju male privrede, poljoprivrede i zanatstva.
Građani su u mesnim zajednicama odlučivali na zborovima, putem referenduma, preko delegata u skupštini opštine i u savetu mesne zajednice. Tadašnje mesne zajednice imale su, shodno svojim velikim nadležnostima, i svoje budžete koji su se punili iz dela poreza na zarade, odnosno doprinosa iz ličnih dohodaka, a važnu ulogu su imali i samodoprinosi kojima su građani svojom voljom izdvajali dodatna sredstva iz svojih dohodaka radi izgradnje potrebnih javnih objekata ili finansiranja zajedničkih potreba. Bilo je to vreme intenzivne izgradnje infrastrukture i unapređivanja uslova života u selima i naseljima što je u velikoj meri bilo posledica decentralizovanog sistema u kojem su mesne zajednice bile osnovna ćelija organizovanja.
Gubljenje značaja
Već tokom osamdesetih godina dvadesetog veka, sistem socijalističkog samoupravljanja je pokazao svoje slabosti, a ekonomska i moralna kriza su sve više umanjivali prednosti decentralizovanog upravljanja. Ustavom iz 1990. godine sistem je promenjen, a mesne zajednice i formalno počinju da gube svoj značaj i svoje nadležnosti. Ukidanjem društvene svojine, zakonom iz 1995. godine, sva društvena, odnosno javna imovina postaje imovina Republike Srbije, a zakonom o lokalnoj samoupravi iz 1999. godine sistem se dodatno centralizuje.
Tokom krize devedesetih godina prošlog veka uslovljenoj ratovima i sankcijama, mesne zajednice postaju mesta na kojima se vrši racionalizovano snabdevanje i deli humanitarna pomoć, kako domaćem stanovništvu, tako i stotinama hiljada izbeglica iz bivših jugoslovenskih republika i ratom ugroženih područja koje su preplavile Srbiju. Sa daljnjim protokom vremena, mnoge mesne zajednice postaju mesta okupljanja građana i penzionera koji tu provode vreme igrajući šah i domine, a zapušteni domovi kulture i mesne sale za sastanke postaju mesta na kojima se okupljaju mesni i opštinski odbori mnogobrojnih novoformiranih političkih partija i grupa građana. Iako formalno i dalje postoje, mesne zajednice su u dvadeset prvom veku izgubile gotovo sav svoj nekadašnji značaj i smisao.
Po danas važećim zakonima, mesna zajednica predstavlja poseban nivo organizacije koji nije nivo jedinica lokalne samouprave već predstavlja nivo niži od toga, način na koji se jedinice lokalne samouprave dalje dele i organizuju po selima i naseljima. Mesne zajednice, kojih u Srbiji ima oko 4.000, imaju status pravnog lica i opština im može poveriti vršenje nekih poslova iz svog izvornog delokruga. Zakon o lokalnoj samoupravi, u članu 72 predvideo je i da se, osim mesnih zajednica, u selima i u gradskim naseljima mogu obrazovati i drugi oblici mesne samouprave, kvart, četvrt, rejon i slično. U okviru mesne zajednice mogu funkcionisati i mesne kancelarije, koje su detaširane jedinice opštinske uprave, obično u seoskim područjima.
Vreme tranzicije
Podela opština na mesne zajednice je u nadležnosti Skupštine gradske opštine. U mesnoj zajednici obrazuje se savet mesne zajednice kao predstavničko telo građana.
Prosečne opštine u Srbiji su po evropskim standardima velike. Pokrivaju po nekoliko desetina sela i naselja i često imaju i po 50 100 – hiljada stanovnika. U takvim uslovima teško je ostvariti bliskost i direktan kontakt između građana i njihovih lokalnih predstavnika. Mnoga naselja se osećaju zapostavljenim i zaboravljenim i građani traže rešenje za te probleme u formiranju manjih, kompaktnijih lokalnih organa, čija rukovodstva će im biti bliža, lakše dostupna i smenjiva. Građani često priželjkuju i očekuju da sedište odlučivanja bude u njihovoj blizini, u njihovom naselju, a ne u kilometrima daljem, susednom naselju.
Poslednjih decenija, u periodu tranzicije, uloga mesnih zajednica i mesne samouprave u velikoj meri je zapostavljena i obesmišljena. Postoji široko rasprostranjeno shvatanje da je mesna samouprava ostatak sistema samoupravljanja i da za nju nema mesta u današnje vreme. U pitanju je, međutim, važan nivo lokalne organizacije i samoorganizovanja građana kakav postoji u gotovo svim zemljama i koji bi bilo poželjno reafirmisati i urediti kao značajan za razvoj demokratije u društvu i neophodan za povećanje učešća i zainteresovanosti građana za lokalne probleme i njihovo rešavanje.
Decentralizacijom gradova i opština i spuštanjem velikog broja nadležnosti i većeg procenta finansijskih sredstava na gradske opštine i mesne zajednice, stvorila bi se i mogućnost da opštine i gradovi jedan deo svojih poslova, nadležnosti i sredstava mogu preneti na mesne zajednice, kvartove i druge oblike lokalne samouprave i time maksimalno približiti centre odlučivanja i upravu građanima. Potrebno je reafirmisati i unaprediti sistem mesne samouprave u okviru opština. Mesne zajednice i kvartove moguće je organizovati tako da građani u njima mogu da obave deo administrativnih poslova za koje je nadležna lokalna samouprava i mogao bi se preneti na njih deo nadležnosti koje mogu efikasno da se obavljaju na mesnom nivou.
Bolji i jasniji položaj
Narodna Skupština Republike Srbije usvojila je 20. juna 2018. godine Zakon o izmenama i dopunama zakona o lokalnoj samoupravi. Sada ovaj Zakon jasnije definiše položaj mesne samouprave. Bitne izmene i dopune osnovnog pravnog okvira za lokalnu samoupravu odnose se na bolje i jasnije definisanje položaja mesne samouprave i rada njenih organa, kao i uvođenje prava nadzora organa jedinice lokalne samouprave nad zakonitošću rada i akata mesne zajednice.
Usvojenim izmenama proširena su ovlašćenja opštine u pogledu uređivanja pravila za mesnu zajednicu, definisani su osnovni principi izbora za savet mesne zajednice, način izbora predsednika mesne zajednice, kao i osnovni delokrug rada saveta. Važne novine su i one kojima se definišu uslovi i procedura u kojima se može raspustiti Savet mesne zajednice. Nove odredbe uređuju da opština ili grad pružaju pomoć mesnoj zajednici u obavljanju njenih administrativno-tehničkih i finansijsko-materijalnih poslova.
Ipak, i pored ovih najnovijih izmena koje predstavljaju poboljšanje zakonskog okvira za funkcionisanje mesnih zajednica, one i dalje ostaju samo savetodavna i pomoćna tela, dok su sva sredstva, nadležnosti i lokalna vlast i dalje na nivou opštine ili grada. Mesne zajednice mogle bi i danas da imaju mnogo značajniju ulogu u vođenju poslova lokalne samouprave, i to ne samo u organizovanju zborova građana i pokretanju građanskih inicijativa. Građanske inicijative, referendumi i zborovi građana predstavljaju važne oblike neposrednog učešća građana u obavljanju poslova grada i opštine i kao takvi su predviđeni i regulisani Zakonom i Statutom.
Najosnovniji nivo decentralizacije
Mnogobrojni su argumenti za jačanje uloge mesnih zajednica, naročito u seoskim i prigradskim naseljima. U ovim naseljima nemerljiv je doprinos zborova građana i saveta mesnih zajednica u aktivnostima na izradi projektne dokumentacije i izgradnji objekata infrastrukture koji su uslov kvalitetnog života i razvoja poljoprivrede i male privrede. Mesne zajednice su najprirodnije mesto na kome treba da se odlučuje o izgradnjii održavanju vodovoda, analizacije, ulica, seoskih i atarskih puteva, kao i o javnoj rasveti, grobljima i čistoći. Značajan je potencijalni doprinos mesnih zajednica i u razvoju seoskog turizma, u realizaciji brojnih kulturnih i sportskih manifestacija i u edukaciji građana.
Sve više je prisutna svest o potrebi zaštite životne sredine. Brojni su primeri zborova građana na kojima se raspravljalo o merama i uredbama Vlade Republike Srbije ili odlukama organa opštine, na kojima su građani zahtevali da se takvi akti izmene jer ugrožavaju njihove interese, a da ih pri tom niko nije konsultovao, niti sproveo javnu raspravu. Radi se o odlukama koje se odnose na izgradnju raznih objekata, deponija, sistema za prečišćavanje otpadnih voda, izmene granica zaštićenih područja, izgradnju mini hidroelektrana, itd.
Teško je zamisliti razvoj, unapređenje i napredak Srbije, njenog društva i ekonomije bez jačanja i reafirmacije uloge mesne samouprave kao građanima najbližeg i najosnovnijeg nivoa decentralizovanog odlučivanja.
Foto: V. Ivaz
Piše: Redakcija časopisa Naše mesto
