Prihodi budžeta gradova i opština su javni prihodi, što znači da ih plaćaju građani, stanovnici tih administrativnih celina, kao i preduzeća koja posluju na teritoriji jedinice lokalne samouprave
Da bi lokalne samouprave mogle da postoje, funkcionišu i izvršavaju svoje obaveze i nadležnosti, neophodno je da imaju određene prihode, odnosno da odnekud dobiju novac kojim mogu da obavljaju i finansiraju aktivnosti za koje su zadužene. Budžet je stara reč latinsko-francuskog porekla koja označava kožnu torbu, odnosno novčanik. Kada se razmatra budžet obično se većina pažnje i odbornika i javnosti usmerava ka rashodnoj strani budžeta, odnosno ka potrošnji.
Ne postoje idealni uslovi
Svi se interesuju za raspodelu sredstava i za to kako će se novac iz budžeta potrošiti, a njegovo punjenje, odnosno prihodi, često se smatra nečim što se podrazumeva i na šta se malo može uticati. Zapravo je punjenje budžeta, kvalitetan rad na povećanju prihoda, ono po čemu se može proceniti kvalitet rada lokalne uprave. Može se potrošiti samo ono što se prethodno prihoduje, samo ono čime se raspolaže.
Šta je lokalno, a šta republičko
Prihodi budžeta jedinica lokalne samouprave su javni prihodi, što znači da ih plaćaju građani, stanovnici grada ili opštine, kao i preduzeća koja posluju na teritoriji jedinice lokalne samouprave. Finansijska sredstva kojima raspolaže lokalna samouprava mogu biti prihodi i primanja. Prihodi su razni porezi, takse, naknade, doprinosi, samodoprinosi, donacije i transferi. Transferi su davanja iz republičkog budžeta u lokalne budžete. Opštine mogu prihodovati i upotrebom javnih sredstava kojima raspolažu, recimo od kamate na oročena sredstva, ili od davanja u zakup nepokretnosti, od prodaje usluga, koncesionih naknada i novčanih kazni.
Primanja su novčana sredstva koja lokalna samouprava ne dobija od obaveza građana već na druge načine, recimo uzimanjem kredita, zaduživanjem putem izdavanja obveznica ili prodajom nepokretnosti, zgrada i zemljišta koje ima u vlasništvu. Moguća su i druga primanja ali od njih lokalne samouprave retko i malo prihoduju, recimo od prodaje dragocenosti, prirodne imovine i robnih rezervi.
U idealnim okolnostima, prihodi i primanja bi trebalo da budu dovoljni da lokalne samouprave ostvare sve svoje funkcije i nadležnosti. Nažalost, u stvarnosti nikad nije tako. I dalje nemaju sva naselja potrebnu infrastrukturu, lokalni budžeti nisu dovoljni da zadovolje sve komunalne, socijalne, kulturne, sportske, zdravstvene i druge potrebe stanovnika i jasno je da novca u budžetu za sve potrebne i željene rashode uvek nedostaje. Zato se rashodi i izdaci planiraju prema prioritetima, u skladu sa planiranim prihodima i primanjima. Po zakonu je moguće da se planira i deficitit u budžetu, odnosno manjak prihoda nad rashodima, ali on ne sme biti veći od 10%. Taj deficit takođe mora od nekuda biti nadoknađen, najčešće zaduživanjem ili trošenjem sredstava koja su ostala nepotrošena i preneta su iz prethodnih godina.
Većina prihoda jedinica lokalne samouprave ima opšti karakter, odnosno mogu se trošiti za bilo koje svrhe na rashodnoj strani budžeta, prema potrebama i prioritetima. Pored tih opštih, postoje i tzv. namenski prihodi, odnosno prihodi koji imaju unapred definisanu namenu. Recimo, naknada za zaštitu i unapređenje životne sredine, kazne za prekršaje propisa u oblasti bezbednosti saobraćaja, namenski transferi koji su dati za tačno određenu namenu, odnosno projekat, itd. Sredstva koja građani plaćaju za javni prevoz, ili za boravak dece u obdaništima, takođe ulaze u budžet, ali se mogu koristiti samo za namenu za koju su naplaćena.
Sve što građani i privreda plaćaju različitim nivoima vlasti su javni prihodi. U Republici Srbiji država na različite načine, putem fiskalnih mehanizama, uzme oko polovine BDP-a, bruto domaćeg proizvoda, a to predstavlja ukupnu proizvodnju i dohodak ostvaren u državi u toku jedne godine. Oko jedne polovine vrednosti svega što se proizvede, izgradi i zaradi uzima i dalje raspoređuje država, a druga polovina ostaje stanovništvu i preduzećima. Predviđa se da će BDP Srbije u 2019. godini biti oko 5.424 milijardi dinara. Oko 47% od toga planirano je da budu prihodi države. Od toga najveći deo, oko 49% otpada na republički budžet. Fondovima – Republičkom fondu za zdravstveno osiguranje, penziono i invalidsko osiguranje, i za osiguranje nezaposlenosti pripašće oko 37% javnih prihoda. Ukupni budžeti svih jedinica lokalne samouprave biće oko 9,7%. Od toga je više od trećine namenjeno za budžet grada Beograda. U budžet AP Vojvodine ide oko 2,7%. Zanimljivo je da su budžeti lokalne samouprave 2012. godine iznosili oko 12,7% javnih prihoda, 2013. oko 12%, 2014. 11%… Različitim promenama zakona, poreskih stopa, ukidanjem raznih lokalnih taksi i naknada itd, udeo lokalne samouprave u javnim prihodima poslednjih nekoliko godina opada, dok udeo republičkog budžeta raste. Rezultat je logičan. Dok je republički budžet poslednjih godina u suficitu, lokalni beleže deficit.
Vrste prihoda
Prihodi lokalne samouprave mogu biti izvorni prihodi, ustupljeni prihodi i transferi.
Izvorni prihodi su prihodi koji po zakonu pripadaju lokalnoj samoupravi. Način i merila za utvrđivanje visine iznosa izvornog prihoda utvrđuje jedinica lokalne samouprave, pri čemu se zakonom može ograničiti visina poreske stope, odnosno utvrditi najviši i najniži iznos naknade, odnosno takse.
Ustupljeni prihodi su oni čija se osnovica i stopa utvrđuju zakonom, odnosno utvrđuje ih republički nivo vlasti, ali se prihod ostvaren na teritoriji jedinice lokalne samouprave ustupa u celini ili delimično toj jedinici lokalne samouprave.
Transferi su sredstva koja se iz republičkog budžeta uplaćuju u lokalni budžet. Postoji više vrsta transfera. Transfer za ujednačavanje se daje opštinama čiji su ostali prihodi ispod proseka, nerazvijenim opštinama. Kompenzacioni transfer je deo ukupnog nenamenskog transfera kojim se nadomešta deo izgubljenih prihoda, koji nastaje po osnovu promene republičkih poreskih propisa. Opšti transfer se raspodeljuje svim jedinicama lokalne samouprave prema kriterijumima koji su utvrđeni zakonom. Postoji i funkcionalni transfer kojim se finansira određena funkcija koju obavlja lokalna samouprava, a u pitanju je izvorna republička nadležnost. Transfer solidarnosti je transfer kojim se raspodeljuju sredstva koja bi po zakonskim formulama trebalo da pripadnu gradu Beogradu, ali imajući u vidu da su prihodi grada Beograda po stanovniku veći od prihoda drugih opština, deo tih prihoda se Beogradu ne isplaćuje već se, po posebnoj formuli, raspodeljuje nerazvijenim opštinama.
Prema evropskim standardima, najbolje bi bilo da se lokalne samouprave u najvećoj meri finansiraju iz izvornih prihoda, ali trenutno nije tako. Oko 50% ukupnih prihoda lokalnih samouprava su ustupljeni prihodi. Negde oko 30% dolazi od izvornih prihoda, a preostalih 20% od transfera. Mnoge nerazvijene i siromašne opštine u mnogo većoj meri, čak i preko 60% zavise od transfera. Ova vrsta prihoda mora da postoji, ali ne treba da ima preveliko učešće jer to stvara zavisnost lokalnih nivoa vlasti od centralnih, republičkih nivoa vlasti i smanjije njihovu nezavisnost i samostalnost.
Kako povećati prihode
Kada su u pitanju izvorni prihodi, najznačajniji je porez na imovinu. On u potpunosti pripada lokalnoj samoupravi i, kao i ostale izvorne prihode, naplaćuje ga lokalna poreska administracija. Logično je i uobičajeno da taj prihod pripada lokalu jer su nekretnine koje se oporezuju statične, vezane su za određenu teritoriju i prihod od poreza ostaje tu gde jeste čak i ako se promeni vlasnik. Ostali izvorni prihodi su razne lokalne takse, administrativne, komunalne, boravišna taksa, itd. Donacije, samodoprinosi i prihodi od kamata, zakupa nepokretnosti u vlasništvu opštine, novčanih kazni, usluga, koncesionih naknada, takođe spadaju u izvorne prihode. Najznačajniji ustupljeni prihod je deo poreza na dohodak građana. Značajni ustupljeni prihodi su i od poreza na nasleđe i poklon, prenosa apsolutnih prava i neki drugi. Porez na zarade čini čak četvrtinu prihoda u opštinama, a u gradovima preko 40%. Porez na zarade plaća se u iznosu od 10% na bruto zaradu preko neoporezovanog dela zarade koji trenutno iznosi 15.300 dinara. Od tih 10% opštinama pripada 74%, gradovima 77%, a gradu Beogradu 66% od poreza koji je naplaćen od lica sa prebivalištem na njihovoj teritoriji. Do 2016. godine ti procenti su bili veći. Opštinama i gradovima je pripadalo 80%, a gradu Beogradu 70% od poreza na zarade. Promenom Zakona o finansiranju lokalne samouprave deo tih sredstava koja se ustupaju lokalnim samupravama umanjen je, a više je ostavljeno republičkom budžetu. Takva i slične promene zakona uticale su na drastičan pad prihoda lokalnih samouprava u prethodnih nekoliko godina i ta su sredstva prelivena u republički budžet. To je učinilo opštine siromašnijim i zavisnijim od transfera. Poseban problem predstavljaju transferi koji se povremeno daju lokalnim samoupravama iz republičke tekuće budžetske rezerve. Takvi transferi obično se traže od strane lokalne samouprave i daju od strane republike sa obrazloženjem da se naplata prihoda ne ispunjava kako je planirano, odnosno da je priliv sredstava u lokalni budžet smanjen, pa se traži intervencija od republike, odnosno vlade, u vidu transfera. Problem sa ovim transferima je što ih ne dobijaju svi, neke opštine dobiju više, neke manje, neke ništa i ne postoje transparentni kriterijumi niti pravila kako se ovi transferi dobijaju. To otvara mogućnost za političke zloupotrebe i stvara osećaj nesigurnosti i neravnopravnosti između lokalnih samouprava.
Najbolje bi bilo da opštinske vlasti učine sve što je u njihovoj moći da povećaju prihode na koje mogu da utiču. Da popišu i oporezuju sve nekretnine, jer je evidencija u toj oblasti i dalje loša i veliki broj vlasnika nekretnina nije evidentiran i uopšte ne plaća taj porez. Da učine sve što je u njihovoj moći da podstaknu investicije i zapošljavanje svojih građana, kao i da učine napore da zadrže svoje stanovnike, naročito one radno sposobne i da, po mogućnosti, privuku nove. Na taj način povećaće se i ukupan iznos ustupljenog dela poreza na zarade. Za mnoge srpske opštine ovo je, nažalost, lakše reći nego učiniti, jer da bi se privukle investicije i povećalo zapošljavanje i ostanak neophodna su, pre svega, ulaganja u infrastrukturu, a za to većina opština nema dovoljno novca.