Jedna stara poslovica kaže da iako obućar pravi cipele, samo onaj ko ih nosi zna gde ga žuljaju. U slučaju izrade i usvajanja lokalnog budžeta, ma koliko da su opštinski ili gradski čelnici i činovnici koji ga smišljaju i prave stručni i dobronamerni, budžet neće pogoditi i neće rešavati ono što je građanima najpotrebnije i što ih najviše tišti, ukoliko se sami građani ništa ne pitaju i ukoliko ne uzmu učešće u pravljenju odluke o budžetu.
Temelj u Evropskoj povelji i pratećem Protokolu
Pravo građana da učestvuju u procesu izrade i usvajanja ovog najvažnijeg dokumenta koji jedna lokalna skupština usvaja tokom godine toliko je važno da je naknadno ubačeno u Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi. Ova povelja usvojena je od strane Saveta Evrope 1985. godine i ratifikovale su je sve zemlje članice, njih 47, ali je izričita odredba o pravu građana da direktno učestvuju u donošenju najvažnijih odluka lokalnih vlasti nedostajala. Dodatni protokol Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi usvojen je 2009. godine i taj protokol sadrži odredbe kojima se građanima garantuje pravo na učestvovanje u poslovima lokalnih vlasti. Srbija je ratifikovala ovaj protokol sredinom 2018. godine i od tada je uključivanje građana u proces odlučivanja o budžetu, u njegovom najvažnijem delu, u delu planiranja investicija, postalo zakonska obaveza. Ta obaveza međutim, nije u zakonu o lokalnoj samoupravi detaljno precizirana, odnosno nije detaljno opisano na koji način će tačno lokalne samouprave tu obavezu sprovesti i kako će uključiti građane u planiranje budžeta. Izbor metoda i načina kako će građani biti konsultovani, ostavljen je samim lokalnim samoupravama da o njemu odluče.
Neke, doduše malobrojne, lokalne samouprave primenjivale su različite metode konsultovanja građana i pre 2018. godine. Pirot, Šabac, Bečej, Loznica, Vranje i neke druge lokalne samouprave isprobavale su različite prakse participacije građana. Najčešći i za opštine najjednostavniji način je da se nacrt budžeta, u obliku kako ga je opštinska uprava pripremila za usvajanje, postavi negde na sajtu opštine da građani koji to žele mogu da ga pročitaju. Uz taj materijal obično se na sajtu postavi i neka vrsta upitnika ili prostora gde zainteresovani građani mogu da upišu svoje predloge i primedbe, odnosno da napišu šta bi želeli da se nađe u predlogu budžeta. Zatim se ti predlozi evidentiraju i uzimaju se u obzir oni koji imaju smisla. Nakon toga opštinsko veće usvaja nacrt budžeta koji se od tada zove predlog budžeta i šalje ga na usvajanje skupštini opštine. Ovaj postupak lokalne samouprave obično proglašavaju za javnu raspravu i smatraju da su time ispunile minimum svoje zakonske obaveze. Ipak, ovakva procedura ima dosta nedostataka i teško bi se mogla nazvati javnom raspravom. Oblik u kome se nacrt i predlog budžeta pripremaju i usvajaju je napisan stručnim, administrativno-birokratskim rečnikom sa mnoštvom komplikovanih tabela i teško je razumljiv i smislen za većinu građana. Malo ko od njih je dovoljno obavešten i motivisan da pretražuje, često dosta nepregledne, opštinske sajtove i da daje primedbe koje treba da budu napisane i osmišljene na amandmanski način, odnosno tako da se mogu lako primeniti i uključiti u budžet.
Primer iz Paraćina
Sa druge strane, ilustrativan je primer opštine Paraćin koja je, tokom više godina, od strane organizacije koja promoviše otvorenost javne uprave prema građanima „Transparensi Srbijaˮ, bila proglašena za najtransparentniju opštinu. U sklopu pripreme budžeta, rukovodstvo te opštine organizuje otvorene sastanke sa građanima, odnosno javne rasprave u svih 35 sela, odnosno naselja koliko ih na teritoriji opštine ima. Te rasprave su iz godine u godinu bivale sve posećenije i prema podacima iz 2016. godine čak 2.189 građana učestvovalo je na tim javnim raspravama što predstavlja oko 15% od ukupnog broja stanovnika opštine. Ove rasprave se unapred najavljuju preko lokalnih medija i društvenih mreža. Sastancima prisustvuje najviše rukovodstvo opštine i tako u direktnim razgovorima sa građanima prikupljaju informacije o problemima i potrebama kao i o željama, primedbama i očekivanjima građana. Sve se to ugrađuje u godišnji budžet, a zatim se, na dodatnim sastancima građanima prezentuju razultati i napredak dogovorenih projekata. Ovakav, najdirektniji način građanskog učešća u pripremi budžeta je veoma zahtevan i naporan i nije ga lako sprovesti u većim gradovima. Ipak, jedna ili nekoliko javnih rasprava u vidu direktnog sastanka sa zainteresovanim građanima, provera mišljenja građana putem fokus grupa ili anketa, sastanci sa stručnjacima i građanskim organizacijama iz raznih oblasti svakako su nezaobilazan način da se mišljenje građana uvaži i ugradi u budžetske planove.
Odnos međusobnog uvažavanja
Da bi bilo koji tip konsultovanja građana imao smisla, javnost pre rasprave treba da bude informisana, kako o nadležnostima lokalne samouprave, tako i o finansijskim mogućnostima konkretne opštine ili grada, o načinima izrade budžeta i godišnjih planova, kao i o već započetim projektima i donetim planovima. Nije dovoljno građanima učiniti dostupnim složenim i stručnim jezikom napisani nacrt budžeta, već je potrebno pripremiti i pojednostavljene, skraćene i opštoj publici prilagođene materijale i prezentacije, kojima bi se budžetska problematika približila i pojasnila građanima.
Participacija građana i njihovo direktno učešće u donošenju najznačajnijih odluka za lokalnu zajednicu predstavlja jedan od temelja principa dobre javne uprave i demokratičnosti lokalne samouprave. Ona podrazumeva zainteresovanost i spremnost za saradnju obe strane, odnosno lokalne samouprave i građana. Neophodno je stoga da se između građana i njihove lokalne uprave razvija odnos međusobnog uvažavanja i razumevanja različitih potreba i interesa, sa ciljem unapređenja života lokalne zajednice. Bez međusobnog poštovanja i uvažavanja participacija građana nije moguća, niti će građani razumeti i podržavati lokalnu vlast koja ne pokazuje interesovanje i razumevanje za njihove potrebe i mišljenje.
R. N. M.
