Niška tvrđava jedan je od najstarijih i najvrednijih spomenika kulture grada Niša i njegov zaštitni znak. Smeštena je u samom centru grada, na desnoj obali reke Nišave. U njoj se nalaze letnja pozornica kao i veliki broj restorana i kafića, a u letnjem periodu je centar kulturnih događaja, kao što su Filmski susreti, Nišvil, Horske svečanosti, koncerti i brojne kulturne svetkovine.
Pored toga što je stecište kulturnih događaja, ova jedinstvena građevina je istinska zelena oaza bez saobraćaja i buke.
Niška tvrđava je najočuvanije utvrđenje ovog tipa na Balkanu. Retkost je naići na turistu koji je posetio grad na Nišavi a da nije obišao ovu jedinstvenu Tvrđavu, prošetao unutar njenih zidina i ovekovečio je foto objektivom. Ovo zdanje posebno je živo u letnjim mesecima kada se održavaju brojne kulturne manifestacije koje posećuje na hiljade ljudi iz Niša, Srbije pa čak sa drugih krajeva zemljine kugle. Nišlije u njenom zelenilu traže spas od letnjih vrućina.
Ova oaza u centru grada pruža posetiocima najrazličitije kulturne, trgovačko-uslužne i ugostiteljsko-turističke sadržaje i zbog toga je nezaobilazna destinacija.
Na mestu današnje niške Tvrđave, postajalo je utvrđenje Naisus i u okviru njega se nalazio ceo grad sa administracijom i vojskom. Prva rimska tvrđava od kamena sagrađena je na ovom mestu oko polovine 2. veka. U vreme Rimskog carstva antički grad Naisus bio je važna pogranična tvrđava.
Srednjovekovna tvrđava podignuta je na temeljima ranijeg antičkog i vizantijskog utvrđenja. Krajem 11. veka u njemu se nalazila jaka vizantijska posada. Veliki srpski župan Stefan Nemanja osvaja grad 1183. godine, a 1189. godine sreće se u Nišu sa nemačkim carom Fridrihom I Barbarosom. Od vremena cara Dušana grad Niš je konačno ušao u sastav Srbije, ali Turci zaposedaju grad 1427. godine.
Današnja tvrđava podignuta je na ostacima antičkog i srednjovekovnog utvrđenja u periodu od 1719. do 1723. godine. Sultanovom poveljom od 19. februara 1719. odlučeno je da se u Nišu izgradi jaka tvrđava. Dovedeni su majstori kamenoresci iz Carigrada, a bedem je zidalo 400 zidara. Završetak radova obeležen je svečanostima i postavljanjem ploče sa zapisom na Stambol kapiji, juna 1723. godine.
Tokom svoje viševekovne istorije, prvobitna niška Tvrđava na čijem prostoru se nalazi današnja turska Tvrđava, bila je u posedu mnogih država, počevši od Rimljana čiji se car Konstantin rodio nedaleko od današnjeg Niša, preko Stefana Nemanje koji je u njoj neko vreme držao svoju prestonicu krajem 12.veka, do Osmanlija koje su je zauzele 1395.godine. U sklopu tvrđave danas se nalaze brojni turistički sadržaji, prodavnice suvenira, likovne galerije, ugostiteljski objekti i letnja pozornica koja predstavlja svojevrstan kulturni centar grada tokom letnjih meseci. Niška tvrđava predstavlja kompleksni spomenik kulture i najmonumentalniju urbanističku dominantu centralnog područja grada Niša.
U drevnom zdanju smeštena su značajna graditeljska ostvarenja – meteorološka stanica koja beleži podatke o vremenu od 1889. godine, zgrada Istorijskog arhiva sagrađena 1890. godine za potrebe Kartografskog odeljenja srpske vojske, kompleks Pašinog konaka, obnovljen za potrebe javno-komunalnog preduzeća „Medijana“ — Niš, Spomenik knjazu Milanu Obrenoviću, oslobodiocu Niša 1877. godine… Tu su i spomen kosturnica, podignuta 1927. godine na mestu streljanja i vešanja učesnika Topličkog ustanka iz 1917. godine, Lapidarijum ili zbirka kamenih antičkih i epigrafskih spomenika, skulptura i detalja arhitektonske plastike, postavljene 1979. godine, zgrada zatvora koja je adaptirana za smeštaj i rad istraživačkog centra „Naisus“…
Osim što je istorijski i kulturološki centar Niša, tvrđava je i stanište velikog broja životinja, koje u njoj nalaze utočište usred gradskog jezgra. Jedino je fauna ptica detaljnije obrađivana tokom 2016. godine. U tvrđavi je zabeleženo 23 vrste ptica, što je veliki broj za jedan gradski park. Bogatiji vrstama jedino je park na Bubnju, takođe veoma važan istorijski lokalitet ali se on ne nalazi u centru grada. Najzanimljiviji predstavnici faune ptica su velika senica, rusi svračak, gugutka i slavuj.
Tvrđava u Nišu je kulturno dobro od velikog značaja Republike Srbije o kome brine Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, koji se nalazi u nadležnosti Grada Niša.
Piše: Elizabeta Vojinović
