Veliku ulogu u zacrtanim velikim ciljevima EU od kojih u dobroj meri zavisi opstanak i spas čovečanstva imaju lokalni i regionalni nivoi vlasti. Aktivnosti u borbi protiv globalnog zagrevanja, koje kontroliše lokalni nivo poput saobraćaja i grejanja stvaraju većinu emisija štetnih gasova. Bez aktivnog učešća lokalnih samouprava – gradova i opština, postizanje ovih ciljeva nije moguće
Milionima godina biljke su na planeti Zemlji vršeći proces fotosinteze izdvajale ugljen-dioksid (CO2) iz atmosfere, a zatim izdvajale iz njega kiseonik koga je u atmosferi bivalo sve više i koga su sva živa bića koristila za proces disanja. Ugljenik su biljke ugrađivale u organska jedinjenja koje su stvarale, i u sebe, u svoju telesnu građu. Deo tih biljaka životinje bi pojele i stvarajući ponovo ugljen-dioksid vraćale bi ga u atmosferu, ali veliki deo je ostajao zarobljen u geološkim slojevima na dnu okeana, gde bi, pod uticajem pritiska, temperature i protoka vremena, nastajali nafta i gas, i na kopnu, gde je procesom ugljenizacije nepreglednih šuma nastajao ugalj.
Uzroci i posledice
Nagli razvoj ljudske civilizacije i porast broja ljudi na zemlji koji traje nekoliko hiljada godina najizraženiji je u poslednjih par vekova, od početka takozvane „industrijske revolucije». NJu je karakterisalo sve intenzivnije vađenje iz zemlje i spaljivanje fosilnih goriva – nafte, uglja i gasa. Razvoj civilizacije bio je omogućen i uslovljen i relativno stabilnom i uravnoteženom klimom kojoj se čovečanstvo prilagodilo, ali koja, nažalost, nije nepromenjiva niti garantovana. Ispuštanje u vazduh velikih količina ugljen-dioksida, ranije zarobljenog u geološkim slojevima pod zemljom, ali i još nekoliko gasova: metana, azot-suboksida, fluorougljovodonika, perfluorougljovodonika i heksafluorida izaziva takozvani „efekat staklene bašte». To je proces zagrevanja planete Zemlje koji nastaje poremećajem energetske ravnoteže između količine zračenja koje Zemljina površina prima od Sunca i vraća u svemir. Deo toplotnog zračenja koje stiže do Zemljine kore odbija se u atmosferu i, umesto da ode u svemir, apsorbuju ga navedeni gasovi kojih ima sve više u atmosferi i ponovno dozračuju na Zemlju. Na ovaj način se temperatura Zemljine površine povećava.
Posledice su procenjene na porast prosečne temperature na zemlji za 1,5 – 4,5 °C u periodu od 100 do 150 godina. Iako, na prvi pogled, to ne deluje mnogo, ovakva povećanja mogu izazvati i već izazivaju topljenje polarnog leda i porast nivoa mora, kao i povećanje isparavanja mora i povećanje oblačnosti. Zbog ekstremnog povećanja temperatura živi svet na Zemlji je sve ugroženiji. Sve više izumiru mnoge biljne i životinjske vrste, a poremećaji odnosa temperatura i padavina povećavaju površine pod pustinjama i umanjuju poljoprivredne prinose u mnogim područjima. Neke promene teško je proračunati i predvideti, poput oluja i promena toka morskih struja i vetrova. Sve ovo već izaziva i strahuje se da će tek izazivati globalne poremećaje poput masovnih migracija i ratova za resurse.
Globalno zagrevanje – Konkretne mere
Svet je relativno kasno postao svestan veličine problema koju ljudske aktivnosti izazivaju. Prvi veliki međunarodni skup posvećen negativnom uticaju ljudskih aktivnosti na životnu sredinu i dovođenje u pitanje budućnosti čovečanstva bila je Konferencija UN o životnoj sredini, održana 1972. godine u Stokholmu. Dvadeset godina kasnije, 1992, održana je Konferencija Ujedinjenih nacija o životnoj sredini i razvoju u Rio de Žaneiru. Bila je to najveća od svih do sada održanih konferencija Ujedinjenih nacija. Prisustvovalo je blizu 10.000 zvaničnih predstavnika iz oko 150 zemalja, uključujući i 116 nacionalnih političkih lidera. Protokol iz Kjota je dodatak međunarodnom sporazumu o klimatskim promenama, osmišljen sa ciljem smanjivanja emisije ugljen-dioksida i drugih gasova koji izazivaju efekat staklene bašte. Otvoren je za potpisivanje 1997. godine. Do sada ga je potpisalo 170 država i vladinih organizacija. Protokol je stupio na snagu 16. februara 2005. godine, kada ga je ratifikovala Rusija. Države koje su ga ratifikovale čine većinu zagađivača, ali to nisu učinile Sjedinjene Američke Države i još neke manje države. Evropska unija i sve države članice EU ratifikovale su Kjoto protokol, a napore za umanjivanje emisije CO2 Evropska komisija čini još od 1991. godine. Potpisivanjem Kjoto protokola EU se obavezala da do 2012. godine umanji emisiju CO2 za 8% u odnosu na nivo iz 1990. godine. Bio je to samo početak.
Evropska unija je usvojila odgovarajuću regulativu i obavezala se da smanji emisiju ga- sova koji izazivaju efekat staklene bašte za 20% do 2020. godine. Ovaj klimatski i energetski paket obuhvata i obavezu da se do iste godine postigne povećanje energetske efikasnosti za 20% i da 20% energije u EU bude dobijano iz obnovljivih izvora. Ovaj paket postao je poznat pod skraćenim nazivom 20-20-20. Ciljevi EU do 2030. godine još su ambiciozniji: 40% smanjenja emisije štetnih gasova, dobijanje najmanje 27% energije iz obnovljivih izvora i unapređenje energetske efikasnosti za 27%. Na kraju, usvojena mapa puta EU u ovoj oblasti trebalo bi da dovede do toga da do 2050. godine emisija CO2 bude smanjena za 80% u odnosu na nivo iz 1990. godine. Da bi ovi ciljevi bili ostvareni, EU je planirala da investira ukupno 270 milijardi evra tokom četiri decenije. Veliku ulogu u ovim zacrtanim velikim ciljevima od kojih u dobroj meri zavisi opstanak i spas čovečanstva imaju lokalni i regionalni nivoi vlasti.
Aktivnosti koje kontroliše lokalni nivo poput saobraćaja i grejanja stvaraju većinu emisija štetnih gasova. Bez aktivnog učešća lokalnih samouprava – gradova i opština, postizanje ovih ciljeva nije moguće. Sporazum gradonačelnika za klimu i energiju (eng. Covenant of mayors) je inicijativa Evropske Unije koja ima za cilj uključivanje gradskih i opštinskih uprava kao i samih građana u borbu protiv globalnog zagrevanja. Potpisivanjem povelje gradonačelnici se obavezuju da će izraditi i sprovesti Akcioni plan energetske održivosti (eng. Sustainable Energy Action Plan – SEAP) kako bi do 2020. godine smanjili emisiju CO2 u svom gradu za najmanje 20%. Ovaj sporazum su pozvane da potpišu sve lokalne samouprave, od malih opština pa do glavnih gradova. Sporazum trenutno ima 6.855 gradova i opština potpisnika iz 57 zemalja, jer pravo da se priključe imaju i lokalne samouprave iz zemalja koje nisu članice EU. Jedini grad potpisnik iz Srbije do sada je Niš, koji je pristupio ovom Sporazumu 2011. godine.
Globalno zagrevanje – Iskustva iz komšiluka
Kako izgledaju konkretne aktivnosti EU u oblasti postizanja racionalnijeg korišćenja energije možemo videti i na jednom primeru iz najskorije primljenog člana Evropske unije – Hrvatske. Primer se odnosi na unapređenje energetske efikasnosti građevinskih objekata – zgrada. Zgrade su odgovorne za 40% ukupne potrošnje energije u Evropi. Veliki procenat postojećih zgrada u Hrvatskoj ima nezadovoljavajuću termoizolaciju i opremu i konstatovano je da tu postoji veliki potencijal za energetske uštede. Energetska efikasnost u zgradama je jedan od prioriteta u Evropskoj uniji. Republika Hrvatska je donela dugoročnu strategiju za podsticanje ulaganja u energetsku obnovu zgrada.
Program energetske obnove višestambenih zgrada za period od 2014. do 2020. godine Vlada Republike Hrvatske usvojila je 24. juna 2014. godine. Glavni ciljevi ovog programa bili su podsticanje ulaganja od 602,5 miliona kuna godišnje (preko 81 miliona evra), ostvarivanje 214GWh ušteda energije i smanjenje emisije CO2 za 62.000 tona godišnje. Za ovaj program osigurano je 70 miliona evra iz Evropskog fonda za regionalni razvoj do 2020. godine. Ipak, sprovođenje programa u planiranom obimu, pokazalo se, nije nimalo lako. U prve tri godine kroz program energetske obnove višestambenih zgrada svega 200 miliona kuna odobreno je za sufinansiranje radova na energetskoj obnovi 430 zgrada u ukupnoj vrednosti od 461 milion kuna.
Osim ovog programa donet je i sprovodi se sličan program podsticanja obnove porodičnih kuća, kao i program energetske obnove zgrada i korišćenja obnovljivih izvora energije u zgradama javnog sektora. I tu je bilo problema. Kada su u pitanju porodične kuće, građani – vlasnici kuća nisu se javljali direktno Fondu, već je sprovođenje programa u 2014. godini uključivalo jedinice lokalne samouprave koje su se prijavljivale na javni poziv Fonda u ime građana sa svoje teritorije. Opštine koje bi se prijavljivale na konkurs bile su obavezne da se i one jednim delom uključe u finansiranje, odnosno da učestvuju u sufinansiranju radova sa nevelikim procentom od 2%, 5% ili 10%, zavisno od stepena razvijenosti opštine koja je konkurisala. Zatim bi te opštine sprovodile lokalne javne konkurse za sufinansiranje svojih građana. Iako predviđeno učešće lokalnih samouprava u sufinansiranju nije bilo veliko, izgleda da većina opština nije bila dovoljno motivisana da uzme učešće u ovom projektu. U program se od ukupno 576 uključilo svega 180 jedinica lokalne samouprave (11 županija, 69 gradova i 100 opština – oko 30%).
Imajući u vidu da se u 2014. godini dve trećine jedinica lokalne samouprave nije prijavilo na javni poziv Fonda, 2015. godine se u saradnji sa nadležnim ministarstvima kreće u izmenu delova Programa energetske obnove porodičnih kuća, kako bi se osiguralo lakše sprovođenje i dostupnost podsticaja svim građanima koji žele da sprovedu energetsku obnovu, nezavisno od uključenosti njihovih lokalnih samouprava. Tim izmenama je omogućeno da se građani za sufinansiranje energetske obnove prijavljuju direktno u Fond putem javnog poziva, što je rezultiralo višestrukim povećanjem pristiglih prijava i odobrenih projekata. Iskustva iz Hrvatske i drugih zemalja Evropske unije lokalne samouprave i nadležni organi iz Srbije trebalo bi pažljivo da proučavaju i prate i da uče iz primera dobre prakse, jer je pred Srbijom, kako tokom procesa pristupanja, tako i nakon prijema u EU, mnogo posla i obaveza da bi se sustigao veliki napredak koje druge zemlje pokazuju u oblasti unapređenja energetske efikasnosti i smanjenja emisije gasova koji izazivaju globalno zagrevanje.
